تاریخچه‌ی شطرنج
برخی معتقدند شطرنج ابداع ایرانیان است و برخی نیز آن را ابداع هندی‌ها می‌دانند. تاریخچه شطرنج به درستی معلوم نیست و اختراع آن را به یونانیان، رومیان، بابلی‌ها، سکاها، مصریان، یهودیان، ایرانیان، چینی‌ها و اعراب نسبت داده‌اند. آنچه که امروز مقبول است این که شطرنج در اصل هندی بوده و از آنجا به ایران آمده و از ایران به اعراب منتقل شده و از آنجا به اروپا رفته‌است.
دربارهٔ پیدایش شطرنج(چترنگ) چندین روایت موجود است که تنها تعداد کمی از آن‌ها معقول و باور کردنی هستند. در ادامه این روایت‌های مختلف را با هم بررسی می‌کنیم تا به روایت واحدی دست پیدا کنیم.
شاهنامه
اولین داستانی که بررسی می‌کنیم، داستانی است که ثعالبی در شاهنامهٔ معروف به ابومنصور نقل می‌کند. این داستان را فردوسی نیز در شاهنامه خود با تفصیل بیشتر آورده‌است. داستان از این قرار است که وقتی طلحند پسر نای هندی در جنگ با گو پسر عمو و برادر امی بر سر پادشاهی کشته شد، مادرش از غم او افسرده گشت. گروهی از دانشمندان برای سرگرم کردن مادر و نیز نشان دادن وضعیت جنگی که پسرش در آن کشته شد شطرنج را اختراع کردند.
ادبیات هند
از این داستان اگر به دلیل نبودن مدارک کافی بگذریم، در ادبیات کهن هند دو اثر وجود دارد که تا حدی قابل استناد هستند. در ادبیات هندی فقط دو اثر قابل قبول وجود دارد که در زیر به طور مختصر به شرح آن‌ها می‌پردازیم.
نخستین مطلب مربوط به اوایل قرن هشتم میلادی است که به زبان سانسکریت و با نثری ساده نوشته شده‌است. سوباندهو(نام این نوشته) دربارهٔ حکومت اودایانا پادشاه واتسا و ملکه اش مطالبی نگاشته‌است. در بین این مطالب اشاره‌ای هم به مهره‌های شطرنج شده که دقیقا مشخص نیست این مطالب در مورد شطرنج امروزی است یا نوع دیگری از شطرنج، چرا که نوع دیگری نیز هست که با تاس بازی می‌شود.
نوشتهٔ دیگر مربوط به بانا نویسنده‌ای هندی است که ضمن شرح دادن چگونگی پادشاهی سری هارشا که در شمال هند حکومت می‌کرده‌است، اشاره‌ای به آموزش شطرنج در دربار او دارد. این نوشته در قرن هفتم میلادی نگاشته شده که کهن‌ترین نوشتهٔ مکتوب هندی در رابطه با شطرنج است.
کارنامهٔ اردشیر بابکان
اکنون اگر دو سند قبلی را صددرصد قابل قبول بدانیم، از لحاظ قدمت در مقایسه با کارنامهٔ اردشیر بابکان که در آن به وضوح از بازی شطرنج سخن رفته و مورد قبول مورخین برجسته‌است حدود سه قرن قدیمی تر است. حتی اگر این طور فکر کنیم که کارنامهٔ اردشیر بابکان در زمان حکومت خسروپرویز(۶۲۸-۵۹۰ ِِِ میلادی) تنظیم و نوشته شده باشد، باز هم این کارنامه حدود یک قرن قدیم تر نوشته شده‌است. بنابراین با توجه به آن چه گفته شد و همچنین با جمع بندی عواملی که شرح آن‌ها گذشت، یعنی قدمت بیشتر اسناد تاریخی ایران، باید پذیرفت که شطرنج بدون تردید از ایران سر برآورده‌است.
اسناد تاریخی این نکته را روشن می‌کنند که ایران در پیش از اسلام برای پایه گذاری شطرنج گام‌های موثری برداشته بوده و حتی بعد از اسلام هم تا قرن شانزدهم میلادی استادان ایرانی سهم بسزایی در پیشرفت و گسترش شطرنج داشته‌اند.
